با ذوق و شوق، گرد و غبار یک ساله را از در و دیوار خانه می‌زداید، تخته‌های قالی را می‌شوید تا با پاکیزگی هر چه تمام به استقبال نوروز، بهار و فصل زایش برود اما هنوز خستگی خانه تکانی از بدنش خارج نشده که ناگهان دلِ گرفته آسمان باز می‌شود و غصه چند سال خشکسالی را روانه دیار تَف‌دیده ایران در گلستان، لرستان، خوزستان و فارس می‌کند.
به ناگاه رودخانه‌هایی که سالها خاموش و بدون آب بودند به دادخواهی حق خود برخاسته و طغیان می‌کنند تا به انسان، این موجود زیاده‌خواه بفهمانند که طبیعت کار خودش را می‌کند و همواره راهش را می‌یابد پس بشر باید به حق خود قانع باشد و بستر طبیعت را برای ساختن خانه و زمین‌های کشاورزی تصاحب نکند.
سالهاست که انسان با تکیه بر دانش خود تصور می‌کند با ساختن سازه‌های مستحکم می‌تواند طبیعت را به تسخیر خود درآورد و مثلا سیل را کنترل کند در حالی که تجربه بشر نشان داده، طبیعت به آسانی قابل کنترل نیست و بعضا هر چقدر با این انگیزه تلاش بیشتری کنیم شکست بزرگتری نصیبمان می‌شود.
کارشناسان معتقدند هر چند نمی‌توانیم بارندگی‌های سیل‌آسا را کنترل کنیم اما با حفاظت از پوشش گیاهی، به رسمیت شناختن حریم رودخانه‌ها و لایروبی منظم بستر آنها می‌توانیم عمق و سرعت جریان ناشی از بارندگی‌های شدید را کاهش دهیم، اگر خوب نگاه کنیم می‌بینم که سیل به تنهایی فاجعه به بار نمی‌آورد بلکه این ما هستیم که خودمان و دارایی‌هایمان را در معرض تهدید سیل قرار می‌دهیم.
** خسارت سیل ناشی از ورود «جت استریم» مختص ایران نیست
دبیر سیاست محیط زیست در مرکز بررسی‌‌های استراتژیک نهاد ریاست جمهوری روز شنبه درباره سیل اخیر در کشور به خبرنگار علمی ایرنا گفت: آنچه در کشور ما رخ داد اتفاق کم‌نظیری بود، در واقع یک جریان قطبی مشهور به «جت استریم» توانست بعد از از مدتها وارد خاورمیانه شود و از شرق مدیترانه کشورهای فلسطین، اردن، عراق و ایران را درگیر کند و تا شبه قاره هند پیش رود.
محمد درویش افزود: این جریان در بیشتر این کشورها خسارت‌های سنگین و تلفات جانی فراوانی به بار آورد، بنابراین خسارتها مختص ایران نیست.
عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور اظهار داشت: در این میان برخی دنبال تئوری‌های توهم توطئه هستند و مدعی می‌شوند که سیل به خاطر دستکاری ابرها (بارور کردن ابرها) به وجود آمده است، این افراد یک زمان مدعی بودند که نمی‌گذارند ابرها وارد کشور ما شود حالا می‌گویند ابرها را به این سمت هدایت کردند؛ درحالیکه اصلا صحبت این حرف‌ها نیست.
** چهار شهر ایران در نوروز، جزو پرباران‌ترین شهرهای دنیا
درویش خاطرنشان کرد: به طرز بی سابقه‌ای چهار شهر گرگان، خرم آباد، یاسوج و همدان در طول 10 روز اول سال 98 به عنوان پرباران‌ترین شهرهای دنیا انتخاب شدند، مثلا در گرگان در مدت 24 ساعت حدود 156 میلیمتر بارندگی داشتیم طبیعی است که این حجم باران سیل ایجاد خواهد کرد، بخشی از این ماجرا را نمی‌توان کاری کرد اما چند نکته وجود دارد که با رعایت آنها می‌توانستیم بیشتر از مواهب سیل استفاده کنیم و کمتر درگیر مشکلات و خسارت‌های سیلاب می‌شدیم.
** تخلیه مخزن سدها
وی گفت: به عنوان مثال اگر آب سد «وشمگیر» در استان گلستان به موقع رها سازی می‌شد و استعداد پذیرش سیل را پیدا می‌کرد، آن زمان خود سد به عنوان یک عامل تشدیدکننده سیل عمل نمی‌کرد اما چون مسئولان سد به تصور اینکه ممکن است هشدارهای هواشناسی دقیق نباشد، حجم آب سد را کاهش ندادند و بعد از وقوع سیل از ترس شکستن سد، دبی مصنوعی ایجاد کردند.
درویش توضیح داد: دبی طبیعی سد وشمیگر 250 متر مکعب در ثانیه است اما بر اثر بارش‌های اخیر به حدود 500 متر مکعب بر ثانیه رسید که این خود سیل جدیدی را ایجاد کرد و باعث شد رودخانه گرگان‌رود طغیان کند و بخش‌های بزرگی از گنبد، آق قلا و گمیشان زیر آب برود و چون رودخانه گرگان‌رود به علت حجم زیاد رسوبات عملا بسته شده بود آب ورودی، راهی برای خروج نداشت و در شهر جمع شد.
وی اظهار داشت: در سالهای اخیر، بیشتر بستر این رودخانه به زمین‌های کشاورزی تبدیل و ساخت‌وساز در آن انجام شده بود برای همین هم آب چند روز در آق قلا باقی ماند و بیرون نمی‌رفت چون راه خروج رودخانه را پیدا نمی‌کرد.
** تاثیر سد بر روند رسوب‌گذاری
عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور گفت: تمام این حوادث، ریشه انسانی دارد، نتایج تحقیق یکی از پژوهشگران ایرانی که در مرکز تحقیقات علوم زمین در آلمان انجام شده، نشان داد که سدها روند رسوب‌گذاری را افزایش می‌دهند و باعث می‌شوند تا به تدریج دیگر رودخانه تحمل پذیرش حجم‌های سیلابی را نداشته باشد، در مورد گرگان‌رود هم همین اتفاق افتاد و دلیلی شد تا آب را پس بزند.
** تجاوز به حریم و بستر رودخانه
وی اظهار داشت: البته این سدها باعث می‌شوند که مردم در پایین‌دست اطمینان کاذب به توانمندی آنها پیدا کنند و در نتیجه به ساخت‌وساز و تجاوز به حریم سیلابی رودخانه‌ها اقدام کنند؛ همانند اتفاقی که در اطراف برج گنبد کاووس رخ داد اما سوال اصلی این است که چه کسی به آنها مجوز داده است.
** اغلب خانه‌های تخریب شده در سیل معمولان و پلدختر، در مسیر رودخانه بودند
این فعال محیط زیست تاکید کرد: مانند همین اتفاق در معمولان و پلدختر افتاد، بیشتر خانه‌هایی که تخریب شدند دقیقا در مسیر رودخانه کشکان قرار داشتند، پرسش اینجاست که مردم چگونه اجازه گرفتند که در بستر رودخانه ساخت‌وساز کنند.
وی گفت: در خوزستان تا 150 متر به عرض رودخانه کارون تجاوز کردیم، همچنین این اتفاق در رودخانه کرخه، مارون و جراحی افتاد بنابراین طبیعی است وقتی در چنین شرایطی سیل بیاید آب پس می‌زند، بخشی از اراضی کشاورزی که اکنون زیر کشت است در واقع زمین کشاورزی نبوده بلکه محیطهای تالابی یا حریم رودخانه‌های جلگه خوزستان است که به آن تجاوز شده و الان آب خسارت‌های جدی به آن وارد کرده است.
** افزایش دبی سدها
درویش ادامه داد: اکنون ورودی سد کرخه دو هزار متر مکعب در ثانیه است در حالی که خروجی آن نیز دقیقا به همین اندازه است یعنی بر خلاف ادعایی که می‌شود سدها جلوی سیل را نگرفتند؛ سدها در بهترین حالت همین کاری را می‌کنند که سد کرخه کرد یعنی همانقدر که آب وارد می‌شود وقتی ظرفیت آنها پر می‌شود همان مقدار از آن خارج خواهد شد.
وی افزود: اکنون وضعیت در سد دز بدتر است زیرا دو هزار متر مکعب آب وارد می‌شود اما دو هزار و 500 متر مکعب آب از آن خارج می شود چون نگرانی از شکستن سد وجود دارد و اینکه سد، ظرفیت این میزان حجم آب را نداشته باشد، بنابراین با این میزان رها سازی به عبارتی سیل کاذب راه می‌افتد.
** ورود 10 میلیارد متر مکعب آب به تالاب‌های خوزستان با مدیریت صحیح سیل
درویش تاکید کرد: در حالیکه با مدیریت صحیح سیل و هدایت آن به محیط های تالابی استان خوزستان مانند تالاب‌های شادگان، هورالعظیم، هورالهویزه، بامدژ، میانگران و شیمبار می‌توانستیم حدود 10 میلیارد متر مکعب آب را دراین تالابها ذخیره کنیم و با این کار باعث رونق صیادی، تقویت پوشش های گیاهی، بازگشت پرندگان، مهار چشمه های گرد و خاک، رونق گردشگری و کاهش نیاز اقلام زراعی به آب شویم و به طور کلی وضعیت بهتری در اکوسیتسم خوزستان ایجاد کنیم.
وی ادامه داد: در حالی که تمام این موهبت‌ها را کنار گذاشتیم و هورالعظیم را به بهانه حفاری‌های نفتی در دشت آزادگان قطعه قطعه کردیم و آن را از هویت اصلی و طبیعی خارج کردیم، اکنون نیز هنوز برخی افراد در وزارت نفت مقاومت می‌کنند تا آب وارد حوضچه پنجم در هورالعظیم نشود در صورتی که اگر بخواهیم چالش سیل را به فرصت تبدیل کنیم و اگر هم بخواهیم حفاری‌های نفتی انجام دهیم باید مانند همه جای دنیا در محیط های آبی انجام دهیم نه اینکه تالاب را خشک کنیم بعد اقدام به حفاری‌های نفتی کنیم.
** عدم لایروبی علت دیگر وقوع سیل
درویش گفت: لایروبی نکردن بستر رودخانه‌ها نیز از عوامل تشدید سیل است و اگر لایروبی‌ها انجام می شد میزان تحمل و هدایت آب در رودخانه‌ها افزایش می‌یافت اما می‌بینیم که به علت پر شدن مسیل‌ها و مصب رودخانه‌ها، آب مسیر خود را به سمت رودخانه و در نهایت دریا پیدا نکرد و مثلا در شهر آق قلا سرگردان باقی ماند.
** جنگل‌تراشی
وی به جنگل‌تراشی به عنوان یکی دیگر از عوامل بروز سیل اشاره کرد و گفت: جنگل‌تراشی نیز در بروز سیل موثر است، در طول 60 سال اخیر حدود نیمی از وسعت جنگل‌های شمال کشور را از دست داده‌ایم به طوریکه وسعت این عرصه‌های جنگلی از سه و نیم میلیون هکتار در دهه 1320، اما اکنون به 1.6 میلیون هکتار رسیده است.
درویش افزود: همچنین در زاگرس حدود 30 درصد جنگل‌ها را از دست دادیم و حدود 15 میلیون بلوط از بین رفته است، درختان جوان در زاگرس بسیار کم دیده می‌شود و هر چه هست پایه‌های قدیمی است چون فشار دام به شدت افزایش یافته و دام‌ها نمی‌گذارند نهال جدیدی پا بگیرد.
عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور ادامه داد: زیر اشکوب جنگل‌های غرب کشور کشاورزی انجام می‌شود که باعث شده به شدت ضریب هرزآب افزایش یابد که تمام اینها در تشدید سیل موثر بوده است.
وی به طور کلی تجاوز به حریم رودخانه‌ها، لایروبی نکردن، از بین رفتن جنگل‌ها، تغییر کاربری اراضی، مدیریت نادرست سدها و نداشتن سیستم هشدار سیل را به عنوان اصلی‌ترین عوامل بروز سیل در کشور عنوان کرد.
** سیستم هشدار سیل، مانعی برای خرابی
وی درباره تاثیر سیستم هشدار سیل در جلوگیری از بروز سیل گفت: به جز استان خوزستان، سازمان آب دیگر استان‌های غربی کشور سیستم هشدار سیل نداشتند از این رو مردم غافلگیر شدند، در حالی که در خوزستان با اینکه حجم سیل بیشتر بود اما هیچ تلفاتی نداشتیم دلیل آن هم این بود که از روزهای قبل مدام اطلاع‌رسانی می‌شد و با دقت میزان تراز آب را مد نظر داشتند.
درویش اظهار داشت: با تمام این مشکلات، باز هم می‌توان از فرصت‌های ایجاد شده بر اثر سیل استفاده کرد، چون ما به این میزان آب نیاز داشتیم اما اگر به هشدارهای هواشناسی بهتر توجه می‌شد و سدها را قبل از بارش‌های بهاره خالی می‌کردیم خسارتها به شدت کاهش می‌یافت.